جعفر خان از فرنگ برگشته – نه شرقی نه غربی، اصالت واقعی

فیلم جعفر خان از فرنگ برگشته منتسب به مرحوم علی حاتمی است. علی حاتمی بنا بر علایق تاریخی خود به دوره قاجار و ماجراهایش، این قصه را بر اساس نمایشنامه‌ای از حسن مقدم بازنویسی می‌کند. گرچه خط داستان و شخصیت‌ها همان است اما جای شخصیت‌های مثبت و منفی در فیلم باهم عوض می‌شود. فیلم جعفر خان از فرنگ برگشته در نیمه‌های راه متوقف می‌شود و امکان ادامه کار برای عوامل و گروه فیلم‌سازی از دست می‌رود.
فاصله‌ای طولانی در تولید آن می‌افتد تا اینکه محمد متوسلانی به سراغش می‌آید و آن را به پایان می‌رساند. بر همین اساس خود مرحوم حاتمی معتقد بود که این فیلم او نیست. چراکه فیلمی بوده که او بر همه ابعاد و جزییاتش نظارت و کنترل کامل نداشته است و اصلاً گویا به همین دلیل هم آن را نیمه‌کاره رها کرده است؛ اما تاریخ سینما مسامحتی آن را اثری از علی حاتمی می‌داند. جعفر خان از فرنگ برگشته برآمده از دغدغه‌های پیرامون تقابل سنت و مدرنیسم و بومی‌گرایی و تجدد است که بارها در آثار حاتمی تکرار شده است.

داستان فیلم جعفر خان از فرنگ برگشته در اواخر دوره قاجار می‌گذرد. خانواده‌ای فرزند خود جعفرخان را با بازی حسین سرشار برای تحصیل به فرنگ می‌فرستند تا با دانشی که به دست می‌آورد به رشد مملکت خود کمک کند؛ اما اتفاقی که می‌افتد اینست که او در تضاد میان سنن بومی که با آن‌ها بزرگ شده و آنچه از شکل زیست آمریکایی در دوران تحصیل خود می‌بیند، تبدیل به فردی غرب‌زده، ضد ایرانی و بی‌عاطفه می‌شود. حالا بعد از بازگشت، او تماماً آدم دیگری است که دیگر دل به وطن و خواستگاهش نمی‌دهد و با آن و مردمانش بی‌رحم است.
خانواده او با بازی عزت‌الله انتظامی در نقش پدر، گویی دیگر او را نمی‌شناسد و به‌جایش نمی‌آورد. این داستان ریشه‌هایی عمیق و تاریخی دارد که همواره موردتوجه حاتمی بوده و بحث‌برانگیز شدنش در میان عموم به دهه چهل برمی‌گردد. احتمالاً دلیل اصلی علاقه حاتمی به ساخت فیلمی بر اساس این نمایشنامه هم دقیقا در همین ریشه‌های عمیق تاریخی و بومی است که داستان، پتانسیل پرداختن به آن‌ها را دارد.
در دهه چهل است که برای اولین بار بحث تقابل سنت و مدرنیته به شکل جدی در متن اجتماعی ایران مطرح می‌شود و مورد مناقشه در بستر جامعه آن سال‌ها قرار می‌گیرد.

یکی از اولین کسانی که این علم را بلند می‌کند و حول این مقوله بحث‌های جدی می‌کند جلال آل احمد است که البته رای نهایی خود را به سنت‌های بومی می‌دهد و به دفاع تمام‌قد از آنان در برابر غرب‌زدگی می‌ایستد. کتاب غرب‌زدگی ازجمله آثار مهم او در این حوزه است. فارغ از کتاب و نگاه مخدوشش به جامعه غربی و شرقی، این کتاب واجد اهمیت‌های مختص به خود است که موضع بخش زیادی از جامعه روشنفکران ایرانی در آن سال‌ها را نمایندگی می‌کند.
علی حاتمی هرگاه در آثار خود به مقوله تقابل سنت و مدرنیته پرداخته است، همیشه وقتی سعی کرده فاصله زیاد میان این دو جهان را به نمایش بگذارد، با صور خیال‌انگیز و هم‌زمان دیدی واقع‌بینانه به سراغ این مقوله رفته است؛ و البته همواره ترازویش به سمت سنت‌های بومی سنگینی می‌کند و اصلاً علایق ویژه‌اش به ادوات عتیقه و قاجاری هم از همین‌جا ریشه می‌گیرد.

فیلم جعفر خان از فرنگ برگشته هم حول همین محور می‌چرخد؛ و به احوالات کسانی می‌پردازد که انسانیت، پیشرفت و رستگاری را در پشت سر گذاشتن همه سنت‌ها و آداب‌های بومی و تن دادن تمام و کمال به الگوهای زیست غربی و تقلید آن‌ها می‌دانند.
اگر جلال آل احمد نویسنده و روشنفکری است که رای نهایی خود را به بومی‌گرایی می‌دهد در مقابل، روشنفکرانی مانند تقی زاده هستند که در پی تجددخواهی و غرب‌گرایی صرف هستند. تقی زاده مثلا اعتقاد داشته که برای پیشرفت باید از فرق سر تا نوک پا غربی شویم.
دیالکتیکی که میان این دیدگاه‌های متضاد وجود دارد، عامل پیش برنده در جعفر خان از فرنگ برگشته است. همان چیزی که مورد مناقشات زیادی از جانب روشنفکران در هر دو جناح هم هست.
فیلم اما به دلیل عدم نظارت تمام و کمال مرحوم علی حاتمی، بیشتر به یک کار گروهی می‌ماند. در تیتراژ هم همین ذکر می‌شود؛ اما حقیقت اینجاست که جعفر خان از فرنگ برگشته یکی از تلف‌شده‌ترین فیلم‌های علی حاتمی است و در بازخوانی آثار فیلم‌ساز فقید هم در دسته نشده‌ترین و درنیامده‌ترین فیلم‌های او قرار می‌گیرد. هرچند که شمار این آثار بسیار کم و ناچیز هستند.

فیلم اما باوجود همه مشکلاتش، رابطه فرامتنی ویژه‌ای با فیلم‌هایی پیش از خود برقرار می‌کند؛ مثلا فیلمی با نام «اوکی مستر» ساخته پرویز کیمیاوی. کیمیاوی که خود تحصیل‌کرده سینما در اروپا است، در این فیلمش به چنین موضوع مشابهی می‌پردازد و در پی پاسخ سوالی مشابه آن چیزی است که در جعفر خان از فرنگ برگشته پرسیده می‌شود؛ چطور می‌توان با حفظ دانش و دستاوردهای شرقی از امکانات و نکات مثبت مدرنیته غربی بهره گرفت؟ و اینکه چطور می‌توان از سنت‌های بومی در برابر التقاط فرهنگی محافظت و دفاع کرد؟
جعفر خان از فرنگ برگشته در ادامه همان مسیر ساخته می‌شود و حالا زیر دستان توانمند علی حاتمی فقید با ماتریالی داستانی‌تر و بیانگرانه‌تر قصد دارد همان راه «اوکی مستر» را ادامه دهد.
بخش زیادی از فیلم در اصفهان فیلم‌برداری شده و از بسیاری از بازیگران بومی خود اصفهان هم استفاده شده که خود نوعی بومی‌گرایی عمل‌گرایانه در دل فیلم است. انگار در آن سال‌ها فیلم‌سازان فیلم‌هایی می‌ساختند که عمیقا و قلبا به آن‌ها باور داشته‌اند.

کپی برداری و نقل این مطلب به هر شکل از جمله برای همه نشریه‌ها، وبلاگ‌ها و سایت های اینترنتی بدون ذکر دقیق کلمات “منبع: بلاگ نماوا” ممنوع است و شامل پیگرد قضایی می شود.

نوشته جعفر خان از فرنگ برگشته – نه شرقی نه غربی، اصالت واقعی اولین بار در بلاگ نماوا. پدیدار شد.